Inaugural Lecture: On Things and Beings by Hans Teerds

VAN MENSEN EN DINGEN

ON THINGS AND BEINGS HANS TEERDS

HANS TEERDS VAN MENSEN EN DINGEN

ON THINGS AND BEINGS

LECTORAAT CLIMATE, SPACE AND POLITICS

Intreerede Hans Teerds

Academie van Bouwkunst

Amsterdamse Hogeschool voor de Kunsten 17 oktober 2025

RESEARCH GROUP OF CLIMATE, SPACE AND POLITICS

Inaugural lecture Hans Teerds

Academy of Architecture

Amsterdam University of the Arts 17 October 2025

Toegegeven, Google Maps hielp mij mijn herinneringen op te frissen. Ineens herken ik op het scherm het grote zwart-grijze vlak beton, ingeklemd tussen twee typische brownstone vleugels van een hoog appartementengebouw op Manhattan. Hoog in het betonnen vlak een reeks rechthoekige raampjes (inderdaad, nogal klein), daaronder een glad bandraam strak in het beton gedetailleerd, en ruim daaronder, het te kleine entreeportaal: de entree naar The Hudson Hotel. Ik had gegoogled op ‘hotel Manhattan Philippe Starck’, omdat ik de naam en het adres niet meer wist van het hotel waar ik de Canadese architect George Baird voor het eerst sprak, maar wel nog de naam van de architect die dit betonnen vlak had ontworpen. Twee hotels komen tevoorschijn in Google. Het hotel waar ik afsprak, was snel gevonden: het

1 George Baird, The

moest immers slechts een paar blokken verwijderd zijn van het wat duistere appartement waar we – dat is mijn vrouw, onze oudste zoon en ik – toen, in 2009, tijdelijk verbleven, mijn vrouw om bij The New School een uitwisseling te doen, en ik om als fellow onderzoek te doen bij het

Hannah Arendt Center van Bard College in upstate New York, uiteraard naar het werk van de filosofe Hannah Arendt, en mijn zoon om in Central Park te klimmen, klauteren en voetballen.

Ik herinner me dat ik ruim op tijd vertrok uit ons appartement. In geen geval wilde ik te laat komen op deze afspraak met Baird, die ik alleen nog maar kende als schrijver van het wat ongrijpbare boek The Space of Appearance, een titel die rechtstreeks uit Hannah Arendts oeuvre komt.¹ Op Google Maps bekijk ik de route die ik gelopen moet

of Appearance (Cambridge MA: MIT Press, 1995)

I admit it: Google Maps helped refresh my memory. Looking at the screen, I suddenly recognized the large expanse of black-grey concrete, wedged between two typical brownstone wings of tall Manhattan apartment buildings. High up in the concrete façade was a row of rectangular windows (rather small, in fact); below that, a smooth strip window, precisely detailed into the concrete; and far below that, the undersized entrance portal – the entrance to The Hudson Hotel. I had searched for ‘hotel Manhattan Philippe Starck’ because I could no longer recall the name or address of the hotel where I first met Canadian architect George Baird. But I did remember the name of the architect responsible for that concrete façade. Google came up with two hotels. The one where I had arranged to meet

hebben. Zes blokken naar het noorden langs 9th Avenue, langs de wasserette op de hoek van Balsley Park, waar ik wekelijks heen ging met onze zak vol wasgoed, en dan de straat in, in oostelijke richting. ‘Wat een ding!’ heb ik ongetwijfeld gedacht toen ik in West 58th Street voor dat nogal uitdrukkingsloze beton stond. Ik zou het nu geen ‘ding’ meer noemen, maar daarover later meer. Google meldt dat het hotel gesloten is. Op Streetview zie ik een reeks busjes voor de deur. Ze suggereren een grondige verbouwing.

‘Waar verblijf je?’ had Baird gevraagd toen ik contact met hem had opgenomen. Toen ik ons adres noemde, wist hij meteen een locatie om af te spreken. Als in Delft opgeleide architect had ik Starck niet echt op mijn netvlies. Ik kende de naam, maar in het Delftse curriculum kwam

hij niet voorbij. Of het moest zijn als voorbeeld van postmodernisme, al dan niet kitsch. De lobby van het hotel bleek op de eerste verdieping te zijn, achter het bandraam hoog in de gevel. Ik omzeilde de lift en nam de brede trap omhoog, die ergens midden in de schemerige lobby boven kwam. De grote ruimte was overkapt met een glazen dak, dat volledig begroeid was met klimplanten. Een typische Starck hanglamp gaf wat licht, maar in mijn herinnering was het er nogal donker, waardoor ik Baird niet meteen zag. Hij bleek schuin achter mij te zitten, aan een tafeltje aan de zijkant van de lobby. Wat we aten of dronken, herinner ik me niet meer. Wel dat het een geanimeerd gesprek was. Baird was een enthousiast verteller, vol anekdotes. Hij had Arendt eens ontmoet toen hij een lezing had gegeven op een conferentie in Toronto ter ere

van haar werk, waar ze zelf de eregast was. Van zijn lezing had ze niet veel begrepen, dacht hij.² Sindsdien bleven we in contact. Hij kwam een aantal keer naar Nederland, ik heb hem twee keer in Toronto kunnen bezoeken. Precies twee jaar geleden, op 17 oktober 2023, overleed hij. Ik kan dan ook niet anders dan hem hier in herinnering brengen en, door hem vandaag te noemen, een klein monumentje voor hem op te richten.

Baird is een van de leermeesters die mij begeleid heeft op mijn pad door de architectuur. Zonder hem, en met hem vele anderen, had ik hier nu niet gestaan, aan het begin van mijn opdracht aan de Academie van Bouwkunst Amsterdam. Een vooruitstrevend instituut met een fascinerende historie. Een instituut dat actie-

gericht is, en tegelijkertijd de praktijk bedient. Een instituut dat ontwerpers opleidt, en dat het vermogen heeft om onderwijs en urgentie met elkaar te verbinden. En met een onderzoeksopdracht die bij moet dragen aan de beroepspraktijk van ruimtelijk ontwerpers. Het is aan mij om daar invulling aan te geven. Het is een goede gewoonte van de Academie om hoofden, directeuren en lectoren aan het begin van hun benoeming even de ruimte te geven om hun plannen uit te leggen. En zo sta ik ook hier, om jullie iets te vertellen over het onderzoeksprogramma Climate, Space and Politics. Je kan dit programma samenvatten in deze twee vragen: hoe kan ruimtelijk ontwerp bijdragen aan de noodzakelijke transitie van de (on)gebouwde omgeving? En hoe kunnen ruimtelijk ontwerpers — archi-

2 Later ben ik gaan twijfelen of hij zijn lezing uiteindelijk heeft gegeven tijdens deze conferentie in 1972 in Toronto. Hij noemde tijdens het gesprek zijn ideeën nog onvoldragen. De aantekeningen van Hannah Arendt en Kenneth Frampton suggereren dat niet Baird een lezing gaf, maar de stedenbouwkundige Bob Major. Zie hiervoor: Hans Teerds, ‘On the Public and the Human: Kenneth Frampton’s References to The Space of Appearance,’ in: Architectural Theory Review (September 2024). Zijn aanwezigheid op de conferentie is overgens niet onopgemerkt gebleven. In de transcriptie van de discussie die is gepubliceerd, komt Baird twee keer aan het woord: Hannah Arendt, ‘On Hannah Arendt’, in: Melvin A. Hill (ed.), Hannah Arendt and the Recovery of the Public World (New York: St. Martin’s Press, 1979), 310, 318

Baird was quickly identified: it had to be just a few blocks from the rather gloomy apartment where we – my wife, our eldest son and I – were temporarily staying in 2009. My wife was on an exchange at The New School, and I was conducting research as a fellow at the Hannah Arendt Center at Bard College, upstate New York – naturally, on the work of philosopher Hannah Arendt. Our son was there to climb, clamber and play football in Central Park.

I remember leaving our apartment well ahead of time. Under no circumstances did I want to be late for this meeting with Baird, whom I knew only as the author of the somewhat elusive book The Space of Appearance –a title taken directly from Arendt’s oeuvre.1 On Google Maps, I follow the route I must have walked: six blocks north along 9th Avenue, past the

launderette on the corner of Balsley Park, where I went each week with our bag of washing, and then into the street heading east. As I stood on West 58th Street in front of that rather inexpressive concrete, I must have thought, ‘Now that’s a “thing”!’ I wouldn’t call it a ‘thing’ today – but more on that later. Google informs me that the hotel has since closed. On Street View, I see a row of vans parked out front. They suggest a major renovation. ‘Where are you staying?’ Baird asked when I first got in touch. When I told him, he immediately suggested a place to meet. As a Delft-trained architect, I’d not really registered Starck before. I knew the name, but he wasn’t featured in the Delft curriculum – unless perhaps as an example of postmodernism, kitsch or otherwise. The hotel lobby turned out to be on the first floor, behind

2 Later, I began to wonder whether he actually gave his lecture at the 1972 conference in Toronto. During our conversation, he referred to his ideas as ‘still immature’. The notes of Hannah Arendt and Kenneth Frampton suggest that it was not Baird who gave a lecture, but urban designer Bob Major. See: Hans Teerds, ‘On the Public and the Human: Kenneth Frampton’s References to The Space of Appearance,’ in: Architectural Theory Review (September 2024). His presence at the conference did not go unnoticed, however. In the published transcript of the discussion, Baird speaks twice: Hannah Arendt, ‘On Hannah Arendt’, in: Melvin A. Hill (ed.), Hannah Arendt and the Recovery of the Public World (New York: St. Martin’s Press, 1979), 310, 318.

the strip window high up in the façade. I bypassed the lift and took the broad staircase upwards, emerging somewhere in the middle of the dimly lit lobby. The large space was topped by a glass roof entirely overgrown with climbing plants. A typical Starck pendant lamp provided some illumination but, as I recall, it was fairly dark and I didn’t spot Baird immediately. As it turned out, he was sitting diagonally behind me, at a small table at the edge of the lobby. I no longer remember what we ate or drank, but I do recall that we had a lively conversation. Baird was an enthusiastic storyteller, full of anecdotes. He had once met Arendt when he gave a lecture at a conference in Toronto held in honour of her work, where she herself was the guest of honour. He thought she hadn’t understood much of his lecture.2

We stayed in touch ever since. He visited the Netherlands several times, and I had the opportunity to visit him twice in Toronto. Exactly two years ago, on 17 October 2023, he passed away. I feel I must commemorate him here and now and, by mentioning him, raise a small monument to his memory.

carries a research brief intended to contribute to the professional practice of spatial designers. It’s up to me to decide how to do that.

Baird is one of the mentors who guided me on my path through architecture. Without him – and with him, many others – I would not be standing here today, at the beginning of my appointment at the Academy of Architecture in Amsterdam. This is a progressive institution with a fascinating history. It’s action-oriented, while also serving professional practice. It educates designers and has the capacity to connect education with urgency. It also

It’s a long-standing tradition at the Academy to give new heads, directors and professors the opportunity to present their plans at the beginning of their tenure. And so, I’m here today to tell you about the Climate, Space and Politics research programme. This programme can be summarized by two questions: How can spatial design contribute to the necessary transition of built and unbuilt environments? And: How can spatial designers – architects, urban designers and landscape architects – encourage residents and users to take and bear responsibility themselves, so that they can respond to the urgent challenge posed by the changing climate?

Back to Hannah Arendt, although

tecten, stedenbouwkundigen en landschapsarchitecten — bewoners en gebruikers helpen om daarin zelf verantwoordelijkheid te nemen en te dragen, zodat ze een antwoord kunnen bieden op de urgente uitdaging die het veranderende klimaat met zich meebrengt?

Hannah Arendt, dus. Ik had me nog zo voorgenomen om niet weer met haar te beginnen. Maar mijn werk is grotendeels gebouwd op haar inzichten, en ze blijven me richting geven. Ik ben daarin niet de enige. Er is de afgelopen jaren een ware Arendt revival gaande. Je kunt geen krant opslaan, of ze wordt genoemd. En de boekhandel staat vol met haar boeken, nieuwe vertalingen en een niet aflatende stroom reflecties op haar werk.³ Dat heeft alles

te maken met haar scherpe oog voor politieke ontwikkelingen en vooral met het feit dat sommige van haar analyses, bijvoorbeeld over de methodieken van totalitaire regimes, over nepnieuws en leugens in het politieke debat, weer akelig actueel zijn geworden. Voor wie Hannah Arendt niet kent – eigenlijk onmogelijk voor degenen die mij van nabij of veraf hebben gevolgd – een ultrakorte biografie. Hannah Arendt werd geboren in 1906 nabij Hannover in Duitsland. Al vroeg studeerde ze theologie en filosofie, onder anderen bij Martin Heidegger en Karl Jaspers. Ze keerde zich af van de filosofie en raakte meer geïntrigeerd door de politiek op het moment dat ze steeds meer buitengesloten werd in de maatschappij. Immers, als Joodse Duitse werd haar leven in de jaren dertig meer en meer aan banden gelegd. Ze merkte

dat de filosofie zich terugtrok in algemene waarheden, terwijl ze zelf zocht naar manieren om te begrijpen hoe de samenleving en de politiek zo konden veranderen, en waarom er zo weinig verzet tegen was. Ze speelde zelf een kleine rol in het opkomend verzet, maar vluchtte het land uit toen ze enkele dagen gevangen werd gezet door de Gestapo voor het feit dat ze enkele communisten onderdak had verleend in haar appartement in Berlijn. Ze vluchtte via Parijs naar de Verenigde Staten, waar ze in New York terechtkwam. Haar werk wordt gekenmerkt door haar ervaring van politieke instabiliteit en door de ontvankelijkheid voor totalitaire staatsvormen die ze waarnam bij velen van haar tijdgenoten. Dit leidde tot reflecties op het politieke systeem, macht en geweld, de potentie van politieke actie, het verlies van publiek

3 Uit die stroom reflecties op het werk van Hannah Arendt wil ik drie zeer uiteenlopende, fascinerende bijdragen noemen: Marie Louse Knott, Unlearning with Hannah Arendt (London: Granta, 2014); Lyndsey Stonebridge, We Are Free to Change the World. Hannah Arendt’s Lessons in Love & Disobedience (London: Jonathan Cape, 2024); en de graphic novel: Ken Krimstein, The Three Escapes of Hannah Arendt. A Tyranny of Truth (New York: Bloomsbury, 2018)

4 Elisabeth Young Bruehl, een van haar voormalige studenten, schreef een alom geprezen intellectuele biografie van Arendt, een uitstekende inleiding tot haar werk: Elisabeth Young Bruehl, Hannah Arendt. For the Love of the World Second Edition (New Haven, CT: Yale University Press, 2004)

3 From this stream of reflections on Hannah Arendt’s work, would like to mention three very different, fascinating contributions: Marie Louse Knott, Unlearning with Hannah Arendt (London: Granta, 2014); Lyndsey Stonebridge, We Are Free to Change the World. Hannah Arendt’s Lessons in Love & Disobedience (London: Jonathan Cape, 2024); and a graphic novel: Ken Krimstein, The Three Escapes of Hannah Arendt: A Tyranny of Truth (New York: Bloomsbury, 2018).

4 Elisabeth Young Bruehl, one of her former students, wrote a widely acclaimed intellectual biography of Arendt, which serves as an excellent introduction to her work: Elisabeth Young Bruehl, Hannah Arendt: For the Love of the World (New Haven, CT: Yale University Press, 2004).

5 Hannah Arendt, The Human Condition (Chicago: The University of Chicago Press, 1998 [1958]).

I had promised myself not to start this lecture with her, again. However, my work is largely based on her insights and they continue to guide me. I am not alone in this. In recent years, there has been a real Arendt revival. You can hardly open a newspaper without seeing her name. Bookshops are full of her work, with new translations and a steady stream of reflections on her thinking.3 This has everything to do with her sharp eye for political developments and especially with the fact that some of her analyses – such as those on the methods of totalitarian regimes, fake news and lies in political discourse – have once again become eerily relevant. For those unfamiliar with Hannah Arendt – almost impossible if you have followed me at all – here is a very brief biography. She was born in 1906 near Hanover in Germany. She initially

studied theology and philosophy under Martin Heidegger and Karl Jaspers, among others. She turned away from philosophy and became increasingly drawn to politics as she found herself more and more excluded from society. As a German Jew, her life became increasingly restricted during the 1930s. While philosophy was retreating into general truths, she herself was searching for ways to understand how society and politics could change so drastically – and why there was so little resistance. Although she played a small role in the emerging resistance, she fled the country after being imprisoned by the Gestapo for several days for sheltering communists in her Berlin flat. She escaped to the United States via Paris, eventually settling in New York. Her work is characterized by her experience of political instability and by the receptive-

engagement en het schijnbare gebrek aan vermogen om zelfstandig te reflecteren en te denken. Op 4 december 1975 overleed ze onverwacht in haar appartement in New York.⁴

Ondanks het feit dat haar werk dus al meer dan een halve eeuw oud is (en het boek waaraan ik het meest heb gehad, The Human Condition, zelfs bijna 75 jaar) is haar werk nog steeds actueel genoeg om te gebruiken.⁵ Tegelijkertijd ontkomt ook haar werk niet aan kritiek op de nogal exclusieve Westerse canon, haar weinig feministische blik en het onderscheid dat ze maakt tussen natuur enerzijds en cultuur anderzijds, of beter: tussen natuur en mens, tussen aarde en wereld. In de hedendaagse filosofie wordt een dergelijk onderscheid veelal afgewezen. De

mens staat niet boven de natuur maar is er onlosmakelijk mee verbonden. Wanneer we de mens losweken van de natuur, leidt dat dan niet tot een onderwerping van de aarde, uitbuiting van niet-menselijke levende wezens, klimaatverandering en destructie van biodiversiteit? Ik zie dat anders. Arendt waardeert cultuur: zonder cultuur overleeft de mens op aarde niet. Maar voor haar is cultuur niet alleen dominantie over de natuur. Ze wijst er juist op dat cultuur ook zorg inhoudt: zorg voor de aarde, zorg voor het bestaande, zorg voor de ander, misschien zelfs zorg met de ander.⁶ Arendt geeft daarin de ‘dingen’ een belangrijke plaats, de menselijke artefacten die zorgen voor het zinvolle verband waarbinnen een samenleving kan opbloeien.⁷ Dat is nogal ongebruikelijk voor een filosoof, merkt Baird op in The Space of Appearance. En

daarom zo aantrekkelijk voor een architect.⁸

Dit perspectief helpt mij architectuur te plaatsen, niet als een esthetische luxe, maar als een culturele en noodzakelijke daad waarmee we niet alleen een huis voor de mens construeren, maar ook de samenleving vormgeven.⁹ Arendt’s werk biedt aan het veld van de ruimtelijke disciplines –architectuur, stedenbouw, landschapsarchitectuur – een brug om het eigen veld te kunnen begrijpen vanuit een politiek perspectief. Ze doet dat door te stellen dat de ‘dingen’ een voorwaarde zijn voor elk zinvol politiek handelen. Ze wijst op verschillende aspecten van deze wereld-van-dingen, te beginnen bij de ruimte die ze scheppen, waarbinnen het politiek handelen plaats kan vinden en de

5 Hannah Arendt, The Human Condition (Chicago: The University of Chicago Press, 1998 [1958])

6 Hannah Arendt, ‘The Crisis in Culture’, in: Hannah Arendt, Between Past and Future, Eight Exercises in Political Thought (New York: Penguin Books, 2006 [1968]), 208-211

7 Hannah Arendt, The Human Condition 50-52

8 Baird, The Space of Appearance 21

9 Cf. Hans Teerds, De ruimte die we delen. Hoe maken we architectuur en stedenbouw politiek? (Haarlem/Amsterdam: Trancity x Valiz, 2023)

6 Hannah Arendt, ‘The Crisis in Culture’, in: Hannah Arendt, Between Past and Future, Eight Exercises in Political Thought (New York: Penguin Books, 2006 [1968]), 208-211.

7 Hannah Arendt, The Human Condition 50-52.

8 Baird, The Space of Appearance 21.

9 Cf. Hans Teerds, De ruimte die we delen: Hoe maken we architectuur en stedenbouw politiek? (Haarlem/Amsterdam: Trancity x Valiz, 2023).

10 Baird, The Space of Appearance 21.

11 George Baird, Public Space \ Cultural / Political Theory; Street Photography (Amsterdam: SUN Publishers, 2010).

ness to totalitarian forms of government that she observed in many of her contemporaries. This led her to reflect on political systems, power and violence, the potential of political action, the loss of public engagement and people’s apparent inability to think and reflect independently. She died unexpectedly in her New York apartment on 4 December 1975.4

Despite the fact that her work is now more than half a century old (and the book that has meant the most to me, The Human Condition, is nearly 75 years old), it remains current enough to be of use.5 At the same time, it has not escaped criticism. She has been accused of belonging to a rather exclusive Western canon, of having a limited feminist perspective and of drawing a

distinction between nature and culture or, more specifically, between nature and humanity and between Earth and world. Such distinctions are often rejected in contemporary philosophy, where humans are not seen as superior to nature, but as being inextricably bound up with it. The separation of humanity from nature is now perceived as resulting in the subjugation of the Earth, the exploitation of non-human living beings, climate change and the destruction of biodiversity. I see things differently. Arendt values culture: without culture, human beings cannot survive on earth. But for her, culture is not solely ‘dominance over nature’. On the contrary, she emphasizes that culture also involves care: care for the Earth, care for what exists, care for ‘the other’ – perhaps even care with ‘the other’.6 Arendt accords a significant role

to ‘things’ – the human artefacts that create the meaningful framework in which society can flourish.7 This is rather unusual for a philosopher, as Baird notes in The Space of Appearance. This is also why Arendt’s approach is so appealing to architects.8

This perspective helps me to situate architecture, not as an aesthetic luxury, but as a necessary cultural act through which we construct not only houses for human beings, but also society itself.9 Arendt’s work offers the spatial disciplines – architecture, urban design and landscape architecture – a means of understanding their own domain from a political perspective. She achieves this by asserting that ‘things’ are prerequisite to any meaningful political action. She highlights various aspects of this

world-of-things, beginning with the spaces they create, where political action can take place and where people can appear to one another. The space of appearance, in other words. Strikingly, it is precisely this aspect that receives little attention in Baird’s aforementioned book of the same title, although he does conclude the book’s introduction with the claim that, for Arendt, the public space is above all the space of political action.10 It is only in a subsequent book, simply entitled Public Space, that he revisits this idea.11 This book opens with the author contrasting Hannah Arendt’s notion of action and public space with Walter Benjamin’s assertion that architecture merely provides the backdrop to life, rather than generating activity itself. According to Benjamin, architecture is just experienced in a ‘distracted’ manner. Other things

mogelijkheid wordt geboden om aan elkaar te verschijnen. The space of appearance, dus. Opvallend genoeg is juist dit aspect wat onderbelicht in Bairds eerder genoemde boek met dezelfde titel, al sluit hij zijn inleiding van het boek wel af met de stelling dat voor Arendt de publieke ruimte vooral de ruimte van het politieke handelen is.¹⁰ Pas in een volgend boek, dat simpelweg Public Space heet, pakt hij die gedachte weer op.¹¹ Dit boek opent met een tegenstelling die hij constateert tussen Arendts notie van actie en publieke ruimte en Walter Benjamins stelling dat architectuur meer ‘achtergrond’ van het leven is dan dat die zelf het vermogen heeft activiteit te genereren. Architectuur wordt slechts ‘distracted’ ervaren, stelt Benjamin. Andere zaken kapen de aandacht weg.¹² Zelfs gebouwen die voor korte tijd opzienbarend

zijn, worden al snel weer gereduceerd tot de achtergrond van het leven dat zich erop, erin en eromheen afspeelt. In zijn boek suggereert Baird dat er een soort tegenstelling bestaat tussen Arendts urgentie van actie en Benjamins notie van distractie. Mij lijkt dat een valse tegenstelling. Niet alleen omdat een onbewuste ervaring evengoed kan leiden tot actie, maar ook omdat architectuur helemaal niet als doel heeft om actie te genereren. Ik geloof dat architectuur, juist door de manier waarop ze ons onbewust stuurt en de ruimte die ze genereert, de condities kan scheppen waaronder actie kan plaatsvinden. Of eigenlijk, waarin mensen elkaar tegenkomen, op elkaar reageren, in conflict zijn of juist samen optrekken. Dat vat Arendt allemaal onder appearance. De ruimtelijke constructie is daarin slechts een kleine factor, moet ik

toegeven. Belangrijker is of mensen niet door iets anders in beslag worden genomen, bijvoorbeeld door hun telefoon. Waar in Benjamins observaties mensen in de ruimte (of de architectuur) nog ‘distracted’ waren door wat elders op straat gebeurde, zijn ze dat nu door hun telefoon. Daardoor kunnen ze tegelijkertijd hier en daar zijn, op straat en op het strand, fietsen en vergaderen, reizen en tiktokken. Juist die hybridisering van de aandacht draagt niet bij aan de condities waaronder mensen zich van elkaar bewust worden, en waaronder men zich met elkaar de publieke ruimte kan toe-eigenen. Maar nu drijf ik af en laat mijn vooroordelen spreken. Vooroordelen die ik graag laat corrigeren door het onderzoek dat inmiddels in mijn lectoraat is gestart, in samenwerking met het lectoraat van Naomi de Bueno Mesquita, dat zich bezig-

houdt met kunst en sociale rechtvaardigheid. Samen hebben wij de onderzoekers Hedwig van der Linden en Kevin Westerveld gevraagd het gedrag van mensen (en hun telefoons) te observeren op een aantal plekken in Amsterdam. Van hun observaties, en de reflecties van een reeks experts die we gezamenlijk hebben gesproken, hebben zij drie prachtige tekeningen gemaakt, die we dit najaar op verschillende plekken presenteren en bespreken. De tekeningen vormen bovendien een basis voor verder onderzoek door Naomi en mijzelf, met als kernvraag hoe we ontwerpers kunnen helpen te ontwerpen voor deze hybride vormen van publiek-zijn.

Terug naar actie. Wat kunnen we ons in de hedendaagse metropool en consumptiemaatschappij

nog voorstellen bij actie? Die vraag bespreekt Baird in zijn boek aan de hand van een reeks intrigerende straatfoto’s. Zelf verwees Arendt bij actie naar de Griekse Polis, waar burgers samenkwamen in de Agora en zich daar bezighielden met de toekomst van de stad. Los van alle moeilijkheden van deze referentie, presenteert Arendt actie met noties als ‘aan elkaar verschijnen’, ‘gelijkheid’, ‘moed’, en het ‘tastbaar worden van verschil’.¹³ Maar wat moet je met dat soort begrippen in de anonimiteit van de metropool? Baird toont de foto’s die hij bespreekt om deze vraag te onderzoeken als een soort oplopende reeks, te beginnen bij de alledaagse drukte van een straathoek in The Bronx, via een scene van een terras, dansen op straat, gesprekken op straat, publieke voorstellingen, straatevangelisatie (ofwel een clash of

cultures) naar een mars, demonstraties, protesten en tenslotte de politie – of zelfs het leger – die de straat schoonveegt van demonstranten, culminerend in het overbekende beeld van de eenzame demonstrant voor een rij tanks op het plein van de Hemelse Vrede in Beijing. Zulke meer of minder dramatische beelden zijn natuurlijk super actueel, zowel in Nederland als daarbuiten. Meer dan ooit lijkt er weer gedemonstreerd te worden, maar meer dan ooit is dit ook niet zonder gevaar. Zomaar beelden die bij mij opkomen: de protesten in Iran na de dood van Masha Amini, protesten in Rusland vlak nadat het land Oekraïne was binnengevallen, een verboden Pride in Boedapest, Donald Trump die in Los Angeles en Washington DC de nationale garde inzet om demonstraties tegen het uitzetbeleid van zijn regering de kop in

hijack our attention.12 Even buildings that initially make an impact are soon reduced to the backdrop of the life that unfolds on, in and around them. In his book, Baird suggests that there is a kind of opposition between Arendt’s emphasis on action and Benjamin’s notion of distraction. To me, this seems a false opposition, not only because unconscious experiences can equally lead to action, but also because architecture does not actually have the objective of generating action. I believe that architecture, precisely because of the way it unconsciously guides us and because of the spaces it generates, can create the conditions under which action may occur. In other words, it can create the conditions in which people encounter and respond to one another, engage in conflict or, conversely, collaborate. Arendt includes all of this under

the umbrella of ‘appearance’. The spatial construction is, I must admit, only a small factor in this. What is more important is whether people are (not) absorbed by something else – such as their phones. Whereas in Benjamin’s observations, people – in spaces or in architecture – were ‘distracted’ by what was happening elsewhere on the street, today they are distracted by their phones. It allows them to be both here and there at the same time, in the street and on the beach, on a bicycle and in a meeting, travelling and TikToking. It is precisely this hybridization of attention that fails to contribute to the conditions under which people become aware of one another and under which they can collectively appropriate the public space. But I am digressing and allowing my prejudices to speak – prejudices that I am happy to have corrected by

the research already underway in my research group, in collaboration with that of Naomi de Bueno Mesquita, which focuses on art and social justice. Together, we invited researchers Hedwig van der Linden and Kevin Westerveld to observe people’s behaviour (and their phones) in several locations in Amsterdam. Based on their observations and the insights of several experts we spoke to together, they have produced three beautiful drawings. We will present and discuss these in various locations this autumn. The drawings will also form the basis of further research by Naomi and me, focusing on how we can support designers in creating these hybrid forms of public-being.

Back to action. What, in the contemporary metropolis and

consumer society, can we imagine the term ‘action’ to mean?

In his book, Baird addresses this question through a series of intriguing street photographs. Arendt herself referred, in speaking of action, to the Greek polis, where citizens came together in the Agora and engaged with the future of the city.

Setting aside the many complications of this reference, Arendt defines action in terms of ‘appearing to one another’, ‘equality’, ‘courage’ and the ‘making difference tangible’.13 But what are we to make of such concepts in the anonymity of the metropolis? To explore this question, Baird presents the photographs he discusses as an increasingly intense sequence, beginning with the everyday bustle of a street corner in the Bronx, followed by a scene on a terrace, by dancing in the street, conversations in the street, public performances,

street evangelism (or rather a clash of cultures), moving on to a march, demonstrations, protests and finally the police – or even the army – clearing the street of demonstrators, culminating in the well-known image of the lone protester facing a row of tanks in Tiananmen Square, Beijing. Such dramatic images are, of course, highly topical, both in the Netherlands and abroad. It seems that people are demonstrating more than ever before – even though, more than ever before, this is not without risk. Examples that spring to mind include the protests in Iran following the death of Mahsa Amini, the protests in Russia shortly after the invasion of Ukraine, the banned Pride parade in Budapest, Donald Trump deploying the National Guard in Los Angeles and Washington DC to suppress demonstrations against his administration's deportation policies, arrest illegal immigrants, or combat so-called crime, much to the chagrin of the mayors of both cities and, in the case of Los Angeles, the governor of California. It seems that the Netherlands still allows demonstrations, although even here there are occasional calls to ban protests, whether by farmers or by Extinction Rebellion.

It’s fitting that Baird uses a sequence of images to explore what ‘action’ can be. The images allow him to suggest how we might design conditions under which such actions are more likely to occur. I can also follow the escalation towards protest and the violence this can provoke. That violence, too, is part of Arendt’s conception of public space. For her, the public space is not a space filled with suc-

te drukken, illegale migranten op te pakken of de zogenaamde criminaliteit te bestrijden, zeer tegen de wil van de burgemeesters van beide steden en, in het geval van Los Angeles, de gouverneur van de staat Californië. Nederland lijkt demonstraties nog de ruimte te geven, al klinkt ook hier wel eens de roep om demonstraties van boeren, dan wel Extinction Rebellion, te verbieden.

Terecht kiest Baird een reeks beelden om te onderzoeken wat ‘actie’ zou kunnen zijn. Ze helpen hem enkele suggesties te doen voor het ontwerpen van de condities waaronder dergelijke acties meer waarschijnlijk zijn. Ook zijn escalatie tot protest en het geweld dat dit kan oproepen, kan ik volgen. Dat geweld maakt deel uit van Arendts beeld van

de publieke ruimte. Voor haar is dit niet een ruimte vol terrassen met witte wijn nippende, geslaagde mensen. Integendeel. De publieke ruimte wordt volgens haar gekenmerkt door pluraliteit en conflict. Dat is precies wat wij meer en meer ervaren: de conflicten die zich in de openbare ruimte afspelen, inderdaad tussen automobilisten en boeren of Extinction Rebellion, maar ook tussen groepen oorspronkelijke bewoners en nieuwkomers, of tussen supporters van verschillende voetbalclubs, om nog maar niet te spreken over de impact van conflicten elders op de wereld, zoals de genocide die voor onze ogen plaatsvindt in Gaza. Wij zien bovendien dat deze conflicten leiden tot een vermeende polarisatie, waar sommige politici maar al te graag gebruik van maken. Het wordt wel gezegd dat wij getuige zijn van de

implosie van de democratie, niet omdat zij door een autoritaire leider met harde hand wordt vernietigd, maar omdat ze van binnenuit uitgehold wordt, door valse beloften van politici, door teleurgestelde kiezers, door onverschilligheid, door behoefte aan daadkracht.¹⁴ Sommige commentatoren verwijzen daarbij naar de impact van sociale media, en het ontbreken van een filter op wat al dan niet gepost wordt, zodat iedereen, maar dan ook iedereen, een zekere zichtbaarheid kan krijgen (en de perverse uitwerking die dit heeft, ook op parlementariers, op het politieke en publieke debat). De like-knop heeft het publieke debat veranderd.¹⁵ Maar het proces is natuurlijk al veel langer aan de gang, en is ruimtelijk al tientallen decennia zichtbaar in vormen van profilering, redlining, segregatie, gated communities, cameratoezicht.¹⁶

14 Steven Levitsky en Daniel Ziblatt, How Democracies Die (New York: Broadway Books, 2018), 7

15 Vgl. Marietje Schaake, The Tech Coup. How to Save Democracy from Silicon Valley (Princeton NJ: Princeton University Press, 2024)

16 Zie o.a. Richard Rothstein, The Color of Law. A Forgotten History of How Our Government Segregated America (New York/London: Liveright, 2017) en uiteraard de verschillende bijdragen aan het dystopische boek over de veranderende publieke ruimte in Amerika: Michael Sorkin (ed.), Variations on a Theme Park. The New American City and the End of Public Space (New York: Hill and Wang, 1992).

14 Steven Levitsky and Daniel Ziblatt, How Democracies Die (New York: Broadway Books, 2018), 7.

15 Cf. Marietje Schaake, The Tech Coup: How to Save Democracy from Silicon Valley (Princeton NJ: Princeton University Press, 2024).

16 See, among others, Richard Rothstein, The Color of Law: A Forgotten History of How Our Government Segregated America (New York/ London: Liveright, 2017), and of course the 1992 dystopian edited volume exploring America’s changing public space: Michael Sorkin (ed.), Variations on a Theme Park. The New American City and the End of Public Space (New York: Hill and Wang, 1992).

17 Belgian political philosopher Chantal Mouffe argues that Arendt does not go far enough in this regard and that she is too quick to seek connection. Mouffe herself distinguishes between ‘enemies’ and ‘adversaries’, urging us to always understand them in terms of their differences, but not to fall into the trap of seeing the other as an enemy. See Chantal Mouffe, Agonistics: Thinking the World Politically (London: Verso, 2013), 7.

18 Arendt, The Human Condition, 52, 57.

cessful people sipping white wine on terraces. On the contrary: she sees public space as defined by plurality and conflict. And this is precisely what we are experiencing more and more: conflicts unfolding in public spaces – between motorists and farmers or Extinction Rebellion; between long-time residents and newcomers; between rival football supporters; and, of course, the impact of conflicts elsewhere in the world, such as the genocide taking place before our very eyes in Gaza. We are also witnessing how these conflicts supposedly lead to a polarization that some politicians are all too eager to exploit. Some say we are watching democracy implode – not under the force of a single authoritarian figure, but through slow erosion from within: false promises by politicians, disillusioned voters, growing indifference and a craving for decisiveness.14 In this context, some commentators refer to the impact of social media – after all, the absence of a filter on what is or is not posted allows everyone, literally everyone, to attain a certain visibility, with all the perverse effects that follow. This influences not only the general public but also members of parliament and the tone of political debate. The ‘like’ button has changed public discourse.15 But of course this process has been underway for much longer and spatially it has been visible for decades in the form of profiling, redlining, segregation, gated communities, and camera surveillance.16 Fear reigns: fear of the unfamiliar, of the ‘other’. And with fear comes distrust: sneers that are exchanged back and forth, the inability to see the other as human, or to trust the other’s intentions. This is precisely what

worries Arendt. For her, politics is necessary because, despite all our differences, we inevitably share a world. This is why we have to live together, work together, move forward together. The other is different, but not the enemy.17 The other is who we desperately need: to understand reality, to get to know ourselves (and to be known) and sometimes also to change our minds.18 This begins with accepting that others are indeed different persons with different histories, experiences, convictions, interests and choices. For Arendt, it is essential that this multiplicity of perspectives be made visible. Plurality is a fact of life. Reality does not unfold from a single point of view; it can only be understood when we dare to see it through the perspectives of others. That is why, for Arendt, seeing and being seen, hearing

Angst regeert, angst voor het vreemde, voor dat wat anders is. En met de angst komt ook het wantrouwen. De sneren over en weer, het niet meer zien van de ander als mens, of het niet meer vertrouwen van de intenties van de ander. Precies daarover maakt Arendt zich zorgen. Voor Arendt is politiek noodzakelijk, omdat we nu eenmaal, ondanks al onze verschillen, de wereld delen. Daarom moeten we samen leven, samen werken, samen op trekken. De ander is anders, maar niet de vijand.¹⁷ Het is degene die we zo hard nodig hebben om de werkelijkheid te begrijpen, onszelf te leren kennen (en gekend te worden), en soms ook om van gedachten te veranderen.¹⁸ Dit begint bij de acceptatie dat de ander inderdaad een ander is, met een andere geschiedenis, andere ervaringen en daardoor ook andere overtuigingen, iemand die

andere belangen heeft, andere keuzes maakt. Voor Arendt is het essentieel dat die veelheid aan perspectieven zichtbaar wordt. Pluraliteit hoort bij het leven. De werkelijkheid ontvouwt zich niet via een enkel perspectief, maar kunnen we alleen op het spoor komen als we ook het lef hebben de andere perspectieven toe te laten. Daarom is zien en gezien worden, horen en gehoord worden voor Arendt het hart van het politieke leven.

De beelden die Baird toonde, en die mij prikkelen, zetten mij daarom toch ook op het verkeerde been. Het recht op protest is essentieel en ik zou niet willen beweren dat het protest niet binnen Arendts begrip van actie past. Maar de demonstratie is ook een hoog ideaal, waar relatief weinig

burgers aan mee doen. Als dat exclusief gezien wordt als politieke actie, dan kan dit beeld het zicht ontnemen op die talloze andere kansen en momenten waarbij we ook gezamenlijk in actie kunnen komen. Dit zijn die kansen die ik zoek in mijn lectoraat. Arendt is zelf altijd terughoudend geweest in het kwalificeren van haar begrip ‘actie’. Ik weet dat ze enkele keren de reeks studentenprotesten tegen de oorlog in Vietnam op Colombia University in New York in 1968 bezocht, en dat ze daarover waarderend heeft gesproken.¹⁹ Maar zelf actie voeren? Laat staan, iemand voorschrijven hoe en waarvoor actie te voeren? Als haar in 1972, op die conferentie waar ook Baird Arendt heeft ontmoet, gevraagd wordt om nu eens precies te omschrijven wat actie is (en wat niet), dan speelt ze de bal terug. Dat moet iedereen zelf bepalen.²⁰ Ik denk wel

17 De Belgische politiek filosoof Chantal Mouffe stelt dat Arendt hierin nog niet ver genoeg gaat en dat ze te snel kiest voor het spoor van het zoeken van verbinding. Mouffe zelf maakt het verschil tussen ‘enemies’ en ‘adversaries’, waarbij ze aanspoort die altijd te begrijpen vanuit het verschil, maar niet te vallen voor de verleiding om de ander als vijand te zien. Zie Chantal Mouffe, Agonistics. Thinking the World Politically (London: Verso, 2013), 7

18 Arendt, The Human Condition 52, 57

19 Samantha Rose Hill, Hannah Arendt (London: Reaktion Books, 2021), 184-187; Zie ook: Stonebridge, We Are Free to Change the World 6

19 Samantha Rose Hill, Hannah Arendt (London: Reaktion Books, 2021), 184-187; Cf. Stonebridge, We Are Free to Change the World 6.

20 Hannah Arendt, ‘On Hannah Arendt’, in: Melvin A. Hill (ed.), Hannah Arendt and the Recovery of the Public World (New York: St. Martin’s Press, 1979), 310.

21 Hannah Arendt, On Revolution (New York: Penguin Books, 2006 [1963]).

and being heard, are at the very heart of political life.

This is why I find the images presented by Baird not only provocative but also, in a sense, misleading. The right to protest is essential and I would not want to suggest that protesting falls outside Arendt’s understanding of action. However, the right to protest represents a lofty ideal and relatively few citizens actually protest. If taking part in a protest is the only recognized form of political action, countless other opportunities or moments to take joint action together may be overlooked. These are the opportunities or moments that I seek as a lector. Arendt herself always hesitated to define her concept of ‘action’.

I know that she attended some of the 1968 series of student

protests against the war in Vietnam at Columbia University in New York and spoke positively about them.19 But engaging in protest herself? Let alone prescribing to others how and for what to take action? When, in 1972, she was asked to define precisely what constituted action and what did not, she deflected the question, saying that everyone should determine this for themselves.20 I think we can safely say that she was reluctant to say anything about the mass character of largescale protests. Can people still appear to the other in this context? That, ultimately, was essential to her. That is why, in the book On Revolution, in which she reflects further on the potential of action in relation to the establishment, she focuses less on revolution itself and more on ways to organize politics differently. She points

to the effectiveness of small, locally organized councils during the short-lived Hungarian uprising in 1952 and to the town hall meetings that, following the American Revolution, provided local communities with a political platform.21 Arendt’s aversion to mass protests stems from her conviction that appearing to the other requires trust – mutual trust. This requires small-scale public spaces where people can get to know one another in a basic way and this in turn nurtures trust.

Back to the ‘thing’. As I previously mentioned, Arendt asserted that ‘things’ are prerequisite to any meaningful political life. By ‘things’, she doesn’t mean only physical objects, but also the institutions and rules that govern public and political life, including

dat we kunnen zeggen dat ze terughoudend is over het massale van grootschalige protesten. Kan je daarin nog aan elkaar verschijnen? Uiteindelijk is dat voor haar de essentie. Daarom is ze in het boek On Revolution, waarin ze verder doordenkt over de potentie van actie ten opzichte van het establishment, niet zozeer gericht op de revolutie zelf, maar op manieren om politiek anders te organiseren. Ze wijst op de kracht van kleine, lokaal georganiseerde raden tijdens de kortstondige Hongaarse opstand in 1952 en op townhall meetings die na de Amerikaanse revolutie lokale gemeenschappen een politiek podium boden.²¹ Dat Arendt wars is van massaliteit heeft te maken met haar overtuiging dat aan elkaar verschijnen vertrouwen vraagt. Vertrouwen van elkaar. Daar is een kleinschalige publieke ruimte voor nodig,

waarin je elkaar op een basale manier leert kennen, wat het vertrouwen voedt.

Ofwel, een ‘ding’. Ik stelde al eerder dat Arendt de ‘dingen’ naar voren schoof als essentiële voorwaarde voor elk politiek leven. Nu bedoelt ze daarmee niet alleen fysieke objecten, maar ook de instituten en regels die het openbare en politieke leven regelen, zoals de rechtspraak, bouwregelgeving, vrijheid van vergadering, vrijheid van meningsuiting, het parlement, enzovoort. Voor Arendt gaat het dus tegelijkertijd over de institutionele en de fysieke infrastructuur. Beide structureren de samenleving, inclusief de landschappelijke, stedelijke en architecturale infrastructuur die het samenleven in letterlijke zin vormgeeft.

Arendt wijst op twee aspecten van het ‘ding’ die ze essentieel acht voor het publieke leven, maar waarover ze ook haar zorgen uit. Allereerst dat ‘dingen’ de noodzakelijke stabiele basis geven aan de wereld. De instabiliteit van de institutionele infrastructuur die de afgelopen paar jaar meer en meer duidelijk wordt, vindt haar echo in een fysieke instabiliteit die ook steeds duidelijker wordt. Als gevolg van aardbevingen, hittestress, overstromingen, het woningtekort, eenzaamheid, economische druk, betaalbaarheid, gentrificatie, armoede, werkloosheid, obesitas, polarisatie en angst is onze leefomgeving geen vanzelfsprekende plaats meer. Dat vertaalt zich ofwel in onverschilligheid ten opzicht van deze ruimte, ofwel in een verbetenheid om elke verandering tegen te gaan, waardoor anderen gewantrouwd en

buitengesloten worden. Het tweede aspect dat ze benadrukt, is het vermogen van ‘dingen’ om mensen rondom zich te verenigen. Arendt blijft hier dichtbij de manier waarop Martin Heidegger het woord ‘ding’ gebruikt: in de betekenis die we in het Nederlands kennen uit het woord het ‘geding’, dat verwant is aan hoe in IJsland het parlement heet, het Althing. Datgene wat discussie oproept, wat zorg oproept en wat voorbijgaat aan de persoonlijke belangen van betrokkenen. Een stadstraat zou een goed voorbeeld van zo’n ‘ding’ kunnen zijn. Vooral als buurtbewoners met elkaar besluiten een parkeerplaats op te offeren voor een zandbak, of samen de betontegels uit de stoep te wippen in het voordeel van meer groen in de straat. Dergelijke gezamenlijke initiatieven kennen we in Nederland nagenoeg niet. Wellicht vanwege

onze uitzonderlijke geschiedenis van planning, planologie, stedenbouw en landschapsarchitectuur. Alles is tot in de puntjes geregeld, overgelaten aan professionals van gemeentelijke diensten, ontwerpbureaus en waterschappen. Het punt is hierbij niet de kwaliteit van de inrichting, maar het generieke karakter. Een dergelijk top-downsysteem weet geen lokale betrokkenheid te genereren, negeert lokale kennis, laat geen ruimte aan eigen initiatief.²² Van de weeromstuit zijn bewoners uitermate passief. Zelfs als de inrichting en aanleg van publieke voorzieningen aan de bewoners zelf wordt overgelaten, blijkt dit niet echt van de grond te komen. Bovendien werkt dit systeem onwetendheid in de hand, ten aanzien van de talloze pompen die onze polders en steden drooghouden en van het feit dat dit systeem onhoudbaar is. Kortom: onze

alledaagse straten worden maar moeilijk een ‘ding’ dat zorg vraagt van haar bewoners. Politiek filosoof Ella Myers wijst, in navolging van de Franse filosoof Michel Foucault, erop hoezeer het ‘ding’, de zorg die het oproept, mensen een gemeenschappelijke reden geeft om in actie te komen zonder hun onderlinge verschillen teniet te doen.²³ Dingen die zich aandienen spelen op verschillende niveaus, van alledaags tot groots, van behapbaar tot vormen van donquichot-activisme: het kapotte verkeerslicht, het plaatsen van nieuwe lantaarnpalen, de vernieuwing van een park, het neerhalen van een standbeeld, het sluiten van een bibliotheek, de opening van een coffeeshop, de aanleg van een snelweg, het plaatsen van windmolens, de vergunning voor het lozen van afvalwater, enzovoort. Niet dat het gemakkelijk

the judiciary, building regulations, freedom of assembly, freedom of speech, parliament and so on. Arendt thus refers to both institutional and physical infrastructures. Both structure society, including the landscape, urban and architectural infrastructure that, quite literally, gives form to our life together. Arendt identifies two aspects of the ‘thing’ that she considers essential to public life, but that also cause her concern. First, she believes that ‘things’ provide the world with the necessary stable foundation. The instability of institutional infrastructure that has become increasingly apparent in recent years is reflected by physical instability, which is also becoming more apparent. As a result of earthquakes, heat stress, flooding, housing shortages, loneliness, economic pressure, affordability issues, gentrification, poverty, unem-

ployment, obesity, polarization and fear, we can no longer take our living environment for granted. This translates into either indifference towards this space or into stubborn resistance to change, resulting in the distrust and exclusion of the other. The second aspect that Arendt emphasizes is the capacity of ‘things’ to bring people together. Here, Arendt follows Martin Heidegger’s use of the term ‘thing’: in the sense that we know from the Dutch phrase in het geding, which is related to the name of the Icelandic parliament, the Althing – that which provokes debate and calls for care, going beyond the personal interests of those involved. A city street could perhaps be a good example of such a ‘thing’, especially when local residents decide together to sacrifice a parking space for a sandbox or to remove the paving stones in

favour of more greenery. There are not enough of these joint initiatives in the Netherlands. Perhaps this is due to our exceptional history of planning, spatial planning, urban design and landscape architecture. Everything is regulated down to the last detail, left to professionals in municipal departments, design offices and water boards. The issue here is not the quality of the design, but its generic nature. A top-down system like this fails to generate local involvement, ignores local knowledge and leaves no room for individual initiative.22 As a result, residents become extremely passive. Even when the design and construction of public facilities are left to the residents themselves, they rarely get off the ground. Moreover, this system fosters ignorance – ignorance of the countless pumps that keep our polders and cities

dry and of the fact that this system is unsustainable. In other words, our everyday streets struggle to become a ‘thing’ that elicits the care of its residents.

Following French philosopher Michel Foucault, political philosopher Ella Myers points out how much the ‘thing’ and the care it elicits gives people a shared reason to take action, without erasing their mutual differences.23 ‘Things’ that present themselves play out on different levels, from the everyday to the momentous, from manageable concerns to forms of quixotic activism: the broken traffic light, the installation of new streetlights, the renovation of a park, the toppling of a statue, the closure of a library, the opening of a coffeeshop, the construction of a motorway, the placement of wind turbines, the granting of a permit to discharge wastewater and so on. This is not to say that

it is easy; there can certainly be profound and irreconcilable differences. As Myers emphasizes, it’s no piece of cake. It is precisely the ‘things’ that give rise to conflict.24 Some people believe that caring for a park means keeping it as it is. Others want to lay new paths, build a playground or a coffee pavilion. A similar situation can arise when people jointly develop a residential building, as none of the decisions to be made are obvious. Formulating an ambition requires numerous meetings and discussions, not to mention working out a detailed programme. It requires perseverance. Even then, those involved may still storm out and slam the door behind them.

As has been pointed out before, the ‘things’ that elicit our care today often have a spatial dimension.25 They include not only the ‘things’ in our immediate reach, such as the park and the street, but also large-scale issues such as economic transition, ecological challenges, housing shortages and, last but not least, climate change. But do these also require spatial design? What role can designers assume? How can design contribute to securing broad public support for the necessary changes? To me, these are the crucial questions that I wish to explore with the Climate, Space and Politics research group. If space is a key factor in urgent issues, both at the scale of the street and at that of the country, what do we, as spatial designers, have to offer? These questions concern both the position of designers and the craft of designing itself – not only the spatial knowledge necessary for

is: er kunnen wel degelijk onderlinge en onoverbrugbare verschillen zijn. Het is geen zoete koek, benadrukt Myers. Juist de ‘dingen’ geven aanleiding tot conflicten.²⁴ Voor sommige mensen betekent de zorg voor een park de behoefte om het te houden zoals het is. Anderen willen er juist nieuwe paden in aanleggen, of een speeltuin, of een paviljoen waar koffie wordt geschonken. Hetzelfde kan gebeuren bij het gezamenlijk ontwikkelen van een woongebouw, waarin alle keuzen die gemaakt moeten worden zeker niet evident zijn. Er zijn (talloze) vergaderingen en ontmoetingen nodig om een ambitie te formuleren, laat staan om een gedetailleerd programma uit te werken. Een lange adem is nodig. En dan nog kunnen betrokkenen met slaande deur vertrekken.

Er is al vaker op gewezen, maar ‘dingen’ die vandaag de dag onze zorg oproepen, hebben veelal een ruimtelijke dimensie.²⁵ Niet alleen de ‘dingen’ die in ons bereik liggen, zoals het park en de straat, maar ook de grootschalige ‘dingen’ als economische transitie, ecologische uitdagingen, het woningtekort en niet in de laatste plaats klimaatverandering. Maar vereisen ze ook een ruimtelijk ontwerp? Welke rol kunnen ontwerpers innemen? Hoe kan ontwerp bijdragen aan een breed draagvlak voor noodzakelijke veranderingen? Dat zijn voor mij de cruciale vragen die ik in het lectoraat Climate, Space and Politics wil onderzoeken. Als ruimte een sleutel is in urgente vraagstukken, zowel op het schaalniveau van de straat als dat van het land, wat hebben wij, ruimtelijk ontwerpers, dan te bieden? De vragen zijn zowel

gericht op de positie van ontwerpers als op het ambacht van ontwerpen, zowel naar de ruimtelijke kennis die noodzakelijk is voor transitie en participatie als naar het ontwerpproduct, de verbeeldingskracht, het overtuigend vermogen, het samenbindend effect. Daarmee past het onderzoek goed binnen de context van de Academie van Bouwkunst, als onderdeel van de Amsterdamse Hogeschool voor de Kunsten. Allereerst natuurlijk omdat de hogeschool klimaatverandering en sociale rechtvaardigheid tot speerpunt heeft gemaakt van haar onderzoeksprogramma’s. Beide thema’s komen terug in het onderzoek van het lectoraat.

Bovendien heeft de Academie van Bouwkunst zelf de afgelopen jaren aan de invoering van een zogenoemd ‘climate curriculum’ gewerkt. Daarmee behoort de academie tot de voorhoede van

24 idem, 92

transition and participation, but also the design product itself: its imaginative strength, its persuasive capacity, its binding effect. In this regard, the research is closely aligned with the context of the Academy of Architecture, as part of the Amsterdam University of the Arts. This alignment is evident, first and foremost, because the University has placed climate change and social justice at the heart of its research agenda. Both of these themes are deeply embedded in the work of our research group. Furthermore, in recent years, the Academy of Architecture itself has taken significant steps toward implementing what is now known as a ‘climate curriculum’. Today, it stands among the international frontrunners in architectural education. All teaching at the Academy is structured around the urgent and complex challenge of climate

change. The research group contributes to this ambition – not only through its involvement in teaching, but also by actively supporting the development of the curriculum, fostering a knowledge network, and engaging in related initiatives. Secondly, the role of research groups at universities of applied sciences is to conduct practice-oriented research. The research developed in the Climate, Space and Politics research group is therefore explicitly aimed at contributing to the design practice of architects, urban designers and landscape architects, either directly or indirectly, for example through the students studying at the Academy. This includes developing design strategies and methodologies that enable designers to position themselves, or through which they can activate other stakeholders.

It is precisely the context of a University of Applied Arts that offers the opportunity to explore aspects of imagination and aesthetics. We can investigate these dimensions with students through case studies and research projects, for instance on or around the Marineterrein, where the University is involved in redevelopment. Thirdly, this research is a natural fit for the Academy because, just like its teaching, the research group brings together three design disciplines: landscape architecture, urban design and architecture. When it comes to climate adaptation, we can no longer afford to keep these fields separate. All of these disciplines share the same goal: to make – or rather, keep – the Earth habitable.26 The Climate, Space and Politics research group explicitly aims to investigate the climate challenge

architectuuronderwijsinstellingen wereldwijd. Al het onderwijs dat hier wordt gegeven, staat in het kader van de urgente uitdaging van klimaatverandering. Het lectoraat ondersteunt dit niet alleen met de eigen bijdragen aan het onderwijs, maar uiteraard ook met het meedenken over de ontwikkeling van het onderwijsprogramma, het opzetten van een kenniskring en dergelijke. Ten tweede: lectoraten aan hogescholen zijn bedoeld om praktijkgericht onderzoek te doen. Het onderzoek dat in het lectoraat Climate, Space and Politics wordt ontwikkeld, heeft dan ook nadrukkelijk het doel om bij te dragen aan de ontwerppraktijk van architecten, stedenbouwkundigen en landschapsarchitecten, al dan niet via de studenten die aan de Academie studeren. Denk aan het ontwikkelen van ontwerp-

strategieën en -methodologieën waarmee ontwerpers zich kunnen positioneren, of waarmee ze andere betrokkenen kunnen activeren. Juist de context van een hogeschool voor de kunsten biedt daarbij de mogelijkheid om aspecten van verbeelding en esthetiek te exploreren. Met studenten kunnen we deze dimensies onderzoeken in casestudies en onderzoeksprojecten, bijvoorbeeld op of rond het Marineterrein, waarvan de hogeschool betrokken is bij de herontwikkeling.

Ten derde past het onderzoek bij de academie omdat in het lectoraat, net als in het onderwijs, drie ontwerpdisciplines bij elkaar komen: landschapsarchitectuur, stedenbouw en architectuur. Als het gaat over klimaatadaptatie kunnen we ons geen grote scheidslijn tussen deze vakgebieden veroorloven.

Het gaat in al deze disciplines om hetzelfde: het bewoonbaar maken, of beter gezegd bewoonbaar houden, van de aarde.²⁶ Het lectoraat Climate, Space and Politics heeft nadrukkelijk het doel om de klimaatuitdaging te onderzoeken vanuit de ruimte, ongeacht schaalniveau, en vanuit ruimtelijke relaties, zoals die tussen huis en straat, straat en stad, stad en land.

Ik hoef hier niet uit de doeken te doen, of de aanwezigen erop te wijzen, hoe jaar op jaar nieuwe klimatologische ‘records’ worden gebroken. De extremen wisselen zich af. Afgelopen lente was de droogste ooit. Daarvoor waren twee jaren met extreem veel regenval; daarvoor weer enkele jaren van extreme droogte. De gevolgen zijn immens, voor zowel mens als dier, voor natuur en 26

through the lens of space, regardless of scale, and through spatial relationships – such as those between house and street, street and city, city and country.

I do not need to explain, or point out to those present, how new climatological ‘records’ are being broken year after year. We are experiencing one extreme weather event after another. This past spring was the driest ever recorded. Before that, we had two years of extreme rainfall; prior to that, several years of extreme drought. The consequences are immense, for both humans and animals, for nature and for culture. Certain places on Earth are becoming uninhabitable. If the polar ice caps melt, some islands will disappear beneath the waves. Biodiversity will decline and

inequality will increase further. We will also have to prepare for more frequent and severe flash floods. Scientists are almost unanimous in their view that climate change is caused by human activity, particularly nitrogen emissions. Nitrogen is produced in almost everything we use, from food and housing to mobility and the objects with which we surround ourselves.

The construction sector is a significant contributor to nitrogen emissions, accounting for no less than 37 per cent of the global total. It is therefore self-evident that we have to build differently.27 In recent years, the discipline has focused extensively on the development of so-called sustainable building materials (less concrete, more timber, loam or flax), a more sustainable construction chain (electrification of excavators, cranes and lorries), the reduc-

tion of transport movements and the reduction of waste production (a demolition ban and circular and adaptable building methods).

No matter how necessary these innovations may be, they are not enough. We will not be able to meet the challenge of climate change if we continue to build as we currently do. Using sustainable building materials and introducing circular construction practices will not suffice if we continue to build the same dwellings, supermarkets, sports facilities, roads, parks and agricultural landscapes. We need to make fundamental changes. This requires us to think, act and design differently with regard to society, the economy and politics. I phrase it this way because, through the research group, I will attempt to develop an integrated vision, with a particular focus on providing a

cultuur. Het leidt tot onleefbaarheid van bepaalde plekken op aarde. Als de poolkappen smelten, zullen sommige eilanden onder water komen te staan. De biodiversiteit zal afnemen en ongelijkheid zal verder toenemen. We zullen meer rekening moeten houden met flash floods. Wetenschappers zijn het nagenoeg allemaal eens over de aanname dat klimaatverandering het gevolg is van menselijk handelen, in het bijzonder een gevolg van de uitstoot van stikstof. Bij nagenoeg alles wat we gebruiken, wordt stikstof geproduceerd: van ons eten tot ons huis, van onze mobiliteit tot aan de spullen die we om ons heen verzamelen. De bouw draagt aan de uitstoot van stikstof fors bij: wereldwijd met maar liefst 37% van de totale stikstofuitstoot. Dat we anders moeten bouwen, is daarom evident.²⁷ Vanuit het vakgebied is de afgelopen jaren

dan ook volop ingezet in het ontwikkelen van zogenoemde duurzame bouwmaterialen (minder beton, meer hout, leem of vlas), een duurzamere bouwketen (elektrificatie van graafmachines, kranen en vrachtauto’s), vermindering van transport bewegingen en de vermindering van de productie van afval (een sloopverbod en circulaire en aanpasbare bouwmethodes).

Hoe noodzakelijk deze innovaties ook zijn, er is wel meer nodig. We gaan de uitdaging van klimaatverandering niet opvangen als we doorbouwen zoals we nu doen. Duurzame bouwmaterialen en een circulaire bouwpraktijk zijn onvoldoende als we ondertussen doorgaan met het bouwen van dezelfde woningen, supermarkten, sportvoorzieningen, wegen, parken en agrarische landschappen. Een fundamentele verandering is nodig. Het uitgangspunt is de noodzaak om

anders te denken, te handelen en te ontwerpen ten aanzien van de samenleving, de economie en de politiek. Ik formuleer het zo, omdat ik met het lectoraat zal proberen een geïntegreerde visie te ontwikkelen, waarin we in het bijzonder de bewoners en gebruikers een plaats willen geven. De grondslag is de overtuiging dat de klimaatverandering niet op zichzelf staat. Het heeft niet zoveel zin om heel stoer regels af te schaffen, als niet ook de kwaliteit van de leefomgeving voor de samenleving (op elk schaalniveau) wordt gehonoreerd. Het heeft geen zin na te denken over anders bouwen en de impact die dit heeft op de ruimte, als we niet ook tegelijkertijd nadenken over eenzaamheid of obesitas, om maar enkele grote maatschappelijke uitdagingen te noemen.

28 Paul Schenderling, Er is leven na de groei: Hoe we onze toekomst realistisch veilig stellen (Voorschoten: Bot Uitgevers, 2022).

29 Urban design agency Bura recently published an interesting study on ways to design a ‘post-growth’ city, in collaboration with researchers from Crimson. See: Bura/Crimson, Post Growth City (Amsterdam/Rotterdam: Bura/Crimson, 2024).

30 On this point, find the 2015 Papal Encyclical Laudato Si inspiring. Pope Francis wrote: ‘A genuine ecological approach must always be social. The ecological debate must involve justice and hear the cry of the earth and the cry of the poor.’ See: https://www.vatican.va/content/ francesco/en/encyclicals/documents/papa-francesco_20150524_enciclica-laudato-si.html (accessed 25/06/2025).

place for residents and users. This approach is based on the belief that climate change is not an isolated issue. It is of little use to boldly abolish regulations if the quality of the living environment (at every scale) is not also respected. Similarly, it is pointless to reflect on building differently and its impact on space without also considering major social challenges such as loneliness and obesity.

addressed during the research process:

The Climate, Space and Politics research group covers the three spatial design domains of landscape architecture, urban design and architecture, and studies the aforementioned challenges from an integrated perspective. The research is based on three key assumptions, each of which gives rise to questions that have to be

1. Systemic economic change is necessary. In his book Er is leven na de groei (There Is Life after Growth), economist Paul Schenderling argues that current political strategies such as ‘green growth’ will ultimately have too little impact.28 We need more than just the ‘greening’ of production (technical solutions); we also need a drastic reduction in consumption (cultural change). To replace an economy driven by continuous growth, we must transition to a postgrowth model. Schenderling argues that a post-growth scenario can also improve our quality of life. What would this mean for our relationship with space?29

2. Climate change is accompanied not only by uncertainty, but also by growing inequality. Social, political, and

Het lectoraat Climate, Space and Politics bestrijkt de drie ruimtelijke ontwerpdomeinen landschapsarchitectuur, stedenbouw en architectuur en het onderzoekt de genoemde uitdagingen vanuit een geïntegreerd perspectief. Het onderzoek steunt op drie cruciale vooronderstellingen, die meteen enkele vragen oproepen die in het onderzoek beantwoord moeten worden: 1. Systemische economische verandering is noodzakelijk. In zijn boek Er is leven na de groei betoogt econoom Paul Schenderling dat huidige politieke strategieën als ‘groene groei’ uiteindelijk te weinig impact zullen hebben.²⁸ Wat nodig is, is niet alleen het ‘vergroenen’ van de productie (technische oplossingen), maar vooral ook het drastisch reduceren van consumptie (culturele verandering). In plaats van een economie gedreven door continue groei,

moeten we naar een situatie van post-groei. In zijn boek betoogt Schenderling dat een post-groeiscenario ook kwaliteit van leven genereert. Wat betekent dit voor onze omgang met ruimte?²⁹ 2. Klimaatverandering gaat gepaard met onzekerheid en ongelijkheid. Sociale, politieke en economische relaties op globaal en lokaal niveau, en alles daartussenin, staan onder grote druk. Waar de (hoogopgeleide) elite zich kan beschermen tegen de gevolgen van de klimaatverandering en veelal ook kan aansturen op vergaande maatregelen, zijn het anderen – veelal kwetsbaren – in de samenleving die er de gevolgen van ondervinden en de prijs ervoor betalen. De vooronderstelling is dat maatregelen om klimaatverandering tegen te gaan tegelijkertijd rechtvaardig moeten zijn.³⁰ Nu lijkt dit vooral een vraagstuk op

globale schaal, waarbij ‘onze’ impact grensoverschrijdend is. Allerlei oplossingen voor onze problemen lijken goed en duurzaam, totdat we op de globale schaal zien dat de alternatieve materialen die we ervoor nodig hebben alles behalve gunstig zijn voor het milieu, de arbeiders en de politieke stabiliteit elders. Maar ook op lokale schaal is sprake van toenemende ongelijkheid, waarbij maatregelen gunstig zijn voor hen die de verandering kunnen bekostigen, maar ongunstig uitpakken voor wie in een lastig parket zitten. Willen we, ook vanuit de ontwerpende disciplines, werken aan een rechtvaardige manier om klimaatverandering tegen te gaan, dan moet het gesprek gaan over publiek engagement, ruimtelijke diversiteit en kwaliteit, en over gelijkheid en klimaatrechtvaardigheid.³¹ De vraag van het lectoraat: hoe doen we dat?

28 Paul Schenderling, Er is leven na de groei. Hoe we onze toekomst realistisch veilig stellen (Voorschoten: Bot Uitgevers, 2022)

29 Recent publiceerde het stedenbouwkundig ontwerpbureau Bura in samenwerking met de onderzoekers van bureau Crimson, een interessante studie naar manieren om een ‘post-groei’ stad te ontwerpen. Zie Bura/Crimson, Post Growth City (Amsterdam/Rotterdam: Bura/ Crimson, 2024)

30 Op dit punt vind ik de Pauselijke Encycliek Laudato Si uit 2015 inspirerend. Paus Franciscus schreef: ‘Een echte ecologische aanpak is ook altijd een sociale aanpak. Het ecologisch debat moet gaan over rechtvaardigheid en zowel de schreeuw van de aarde als die van de arme horen.’ Zie: https://www.vatican.va/content/francesco/en/encyclicals/documents/papa-francesco_20150524_enciclica-laudato-si.html (geraadpleegd 25/06/2025)

economic structures – at every level, from the global to the local – are under immense pressure. While the (highly educated) elite are often able to shield themselves from the immediate impacts of climate change, and may even be in a position to influence large-scale solutions, it is frequently the most vulnerable in society who bear the brunt of the consequences. The underlying assumption is that measures to combat climate change must also be just.30 At first glance, this may seem primarily a global issue – after all, the effects of ‘our’ actions often cross borders. Many proposed solutions appear promising and sustainable, until we consider their impact at a global scale: the extraction of alternative materials, for instance, can have devastating consequences for the environment, for labour

conditions and for political stability elsewhere. Yet inequality is not only a global phenomenon. It is increasingly visible at the local level, where climate policies and interventions often favour those who can afford change, while deepening the difficulties faced by those already in precarious positions. If we, from within the design disciplines, wish to contribute meaningfully to a just transition, then the conversation must focus on public engagement, spatial diversity and quality, and equality and climate justice.31 And so the question posed by our research group is: How do we do that?

3. Space is the key to forging common ground. Space is, quite literally, the ground where various dilemmas converge and where the impact of the challenges of our time becomes visible, tangible and

unmistakably real. This is where things start to pinch, where it becomes too hot or too wet – in the Netherlands, perhaps the latter above all. In the lowerlying parts of our country, we increasingly have to pump out water to keep the streets dry and the fields accessible. At the same time, pumping out water causes the land to subside further. Consequently, we need to pump even more and reinforce the dikes even further. We cannot allow this to continue. We have to change the spatial organization of our environment, so that it can accommodate more water. This will affect how it is used. For this transition to succeed, it must be widely supported; it would be even better if it could also provide an opportunity to foster new forms of community. What if, instead of managing water from the top down as we do

today, with dry feet guaranteed by the water boards, we were to manage it very locally together with residents and users? The work of the research group is based on the belief that architectural knowledge can initiate the necessary transition at all scales and activate people. Of course, ‘architectural knowledge’ doesn’t just refer to architecture as design, but first and foremost to how the design disciplines (landscape architecture, urban design and architecture) have developed an understanding of spatial configurations and how these accommodate both human and non-human life. Essential to architectural knowledge is its applicability in practice and its cultural as well as functional dimensions. In this way, architectural knowledge crucially contributes to the establish-

3. Ruimte is de sleutel tot het genereren van gemeenschappelijke grond. Ruimte is letterlijk de grond waar allerlei dilemma’s samenkomen, waar de impact van de uitdagingen van onze tijd zichtbaar, tastbaar en voelbaar wordt. Waar het gaat wringen, te heet wordt of te nat – in Nederland misschien vooral dat laatste. In de lagergelegen delen van ons land moeten we telkens meer water wegpompen om de straten droog en de weilanden begaanbaar te houden. Tegelijkertijd zorgt dit wegpompen van water ervoor dat het land langzaam verder inklinkt. Daardoor moeten we nog harder pompen en de dijken nog meer verstevigen. Dat kan zo niet doorgaan. De ruimtelijke inrichting zal moeten veranderen om meer water op te kunnen vangen. Daarmee zal ook het gebruik ervan veranderen. Deze transitie kan alleen succesvol zijn

Zie

als die breed gedragen is. Of beter nog: biedt deze transitie een kans om ook gemeenschapsvormend te zijn? Wat als we het matermanagement niet top-down organiseren (zoals nu, waarbij droge voeten worden gegarandeerd via de waterschappen), maar juist heel lokaal, met de bewoners en gebruikers zelf? Het onderzoek van het lectoraat is gebaseerd op de overtuiging dat architectonische kennis helpt om de benodigde transitie op alle schaalniveaus in gang te zetten en om mensen te activeren. Met architectonische kennis wordt natuurlijk niet alleen ‘architectuur’ als vormgeving bedoeld, maar veeleer de manier waarop de ontwerpende disciplines (landschapsarchitectuur, stedenbouw en architectuur) kennis hebben verworven van ruimtelijke constellaties en de manieren waarop die het menselijke en niet-menselijke

leven accommoderen. Essentieel aan architectonische kennis is dat deze ook praktisch ingezet kan worden en niet alleen een functionele, maar ook een culturele dimensie heeft. Daarmee draagt architectonische kennis op cruciale wijze bij aan het vestigen van politieke gemeenschappen, zowel in mentale als politieke zin. De vraag die hieruit voortvloeit is even eenvoudig als uitdagend: welke architectonische kennis hebben we nodig om op een geïntegreerde manier te werken aan de noodzakelijke transitie, zodanig dat daarmee ook sociale gemeenschappen ondersteund en gevormd worden? Deze drie vooronderstellingen vormen de contour van het onderzoeksprogramma. Je zou ook kunnen zeggen: langs deze lijnen zoekt het lectoraat naar ‘dingen’ in ruimtelijke zin, in het landschap en de stad, die het

vermogen hebben om over scheidslijnen heen mensen in gang te zetten, zonder hen in een specifieke mal of richting te dwingen, en tegelijkertijd de noodzakelijke transitie in gang te zetten.³² Het ontwerp zelf kan zo’n ‘ding’ zijn, vermoed ik, zeker als het in het ‘geding’ is.

Mijns inziens komen deze drie uitgangspunten samen in de ambitie om te werken aan duurzame ruimtelijke omgevingen, waarbij duurzaamheid niet alleen gaat over technische gegevens zoals carbon footprint, die vastgelegd kunnen worden in BREAAM, LEED of WELL certificaten, BENG eisen, BCI scores, enzovoort. Allemaal belangrijk, maar het begrip duurzaamheid duidt voor mij allereerst op een tijdsdimensie, op iets wat weerbaar en veerkrachtig is. Ik

onderscheid daarom vier perspectieven die het begrip duurzaamheid biedt in de context van de fysieke leefomgeving, die in het onderzoek van het lectoraat verkend gaan worden: technische, materiële, sociale en politieke duurzaamheid. Het onderzoek beoogt niet daar een theoretisch perspectief op te ontwikkelen. Het doel is het onderzoeken van praktijken en casestudies waaraan deze perspectieven al dan niet bewust richting geven.

1. Onder technische duurzaamheid vallen alle maatregelen die nodig zijn om een duurzame productieketen te krijgen. Dit gaat niet alleen over technische vereisten, zoals de reductie van de carbon footprint van materialen, maar ook over de hele ecologie eromheen. In het onderzoek van het lectoraat gaat het dan over het traject dat materialen doorlopen van

32 Voor mijn vrienden van de leeskring: het ‘ding’ werkt als de ‘mythe’ waar

winning, productie en constructie tot sloop en (hopelijk) hergebruik. Het zal de impact op het landschap traceren, op menselijke gemeenschappen en biodiversiteit, van zowel de productie als het transport en de verwerking. Op die manier onthult het onderzoek de verstrengeling van ontwerp en constructie met landschappen over de hele wereld, de relatie tussen stad en landschap, tussen productie en afval. Door de impact in kaart te brengen, creëert het niet alleen bewustwording, maar wil het, in het ideale geval, ook bijdragen aan de ontwikkeling van alternatieve materialen en de alternatieve toepassing van bepaalde materialen. Een belangrijk referentiepunt van dit onderzoek is Jane Huttons onderzoek naar de materiaalstromen op Manhattan, schitterend gedocumenteerd in haar boek Reciprocal Landscapes.³³

de toekomst opent, perspectief geeft, en op weg helpt. Kees van Ekris, De magie van het geloof. Theologie over bezieling en betovering (Utrecht: KokBoekencentrum Uitgevers, 2025), 138

32 For my friends of the book club: the ‘thing’ works like the ‘myth’ that Kees van Ekris is searching for in the book we recently read together. It is an image that guides my research, a story that stimulates the imagination, opens up the future, provides perspective, and helps us on our way. Kees van Ekris, De magie van het geloof. Theologie over bezieling en betovering (Utrecht: KokBoekencentrum Uitgevers, 2025), 138.

ment of political communities, both psychologically and politically. The question that follows is as simple as it is challenging: What architectural knowledge do we need to work, in an integrated way, on the necessary transition, so that social communities are also supported and fostered in the process? These three assumptions form the outline of the research programme. One could also say: along these lines, the research group is looking for ‘things’ in spatial terms, in the landscape and in the city, that have the capacity to mobilize people across dividing lines without forcing them into a particular mould or direction and, at the same time, to initiate the necessary transition.32 The design itself might be such a ‘thing’, I suspect – especially when it is in het geding (at issue): when it provokes debate and calls for

care, goes beyond the personal interests of those involved.

In my view, these three assumptions are united by the ambition to work towards sustainable spatial environments, whereby sustainability is not solely concerned with technical data such as carbon footprints that can be recorded in BREEAM, LEED or WELL certifications, BENG requirements, BCI scores and so on. All very important, but to me, the concept of sustainability refers first and foremost to a temporal dimension, to something that is resilient and robust. This is why I distinguish four perspectives that the concept of sustainability provides in the context of the physical living environment, which will be explored by the research group: technical, material, social and

political sustainability. The research does not aim to develop a theoretical perspective on this, but rather to investigate practices and case studies in which these perspectives are, whether consciously or not, guiding. 1. Technical sustainability encompasses all the measures required to establish a sustainable production chain. This involves not only technical requirements, such as reducing the carbon footprint of materials, but also the entire ecology surrounding them. The research group will focus on the trajectories of materials, from extraction, production and construction to demolition and, ideally, reuse. We will trace the impact of production, transport and processing on the landscape, on human communities and on biodiversity. By doing so, the research will reveal the relationship between design and con-

33 Jane Hutton, Reciprocal Landscapes: Stories of Material Movements (London/New York: Routledge, 2020).

34 John Habraken, De dragers en de mensen: Het einde van de massawoningbouw (Amsterdam: Holkema & Scheltema, 1961).

35 Another well-known example is the so-called ‘Layers of Brand’, named after their creator Stewart Brand. He also distinguishes between the lifespans of the various components of a building, with the location itself having the longest lifespan, followed by the structure, then the installation, the façade and the spatial layout. The interior design (the furniture) naturally has the shortest lifespan. Brand makes this distinction from the point of view of detachability and circularity. It is a poor choice to connect furniture to the structure in such a way that it cannot be removed, to give just one example. The two have completely different lifespans. Stewart Brand, How Buildings Learn: What Happens After They’re Built (New York: Viking, 1994).

36 Cf. Bonnie Honig, Public Things: Democracy in Disrepair (New York: Fordham University Press).

struction and landscapes across the globe, as well as the connections between cities and landscapes, and between production and waste. By mapping this impact, the research will raise awareness and, ideally, contribute to the development of alternative materials and applications. An important point of reference for this study is Jane Hutton’s research into material flows in Manhattan, which she documented brilliantly in her book Reciprocal Landscapes. 33

2. Material sustainability concerns the lifespan of materials and infrastructure, or in other words, the temporal dimension of spatial interventions. What if we were to measure sustainability by how long things last? How can we create enduring structures? Or is there a need for structures that can be changed rapidly instead? This is certainly not a new topic in the three

aforementioned disciplines. Research into alternative forms of building in which different temporalities were accommodated in the same structure was already being conducted as early as the 1960s. Consider, for instance, John Habraken’s distinction between support and infill. His proposal concerned not only robust, enduring structures, but also flexible infill and a diversification of responsibilities.34 He did not believe that everything should be in the hands of a single designer, but advocated assigning different designers responsibility for different scale levels, each with an appropriate temporal dimension.35

3. Social sustainability is concerned with how spatial structures can strengthen the social cohesion, resilience and robustness of human and non-human communities. The

term can be misleading, as it is not only concerned with social vulnerability, as evidenced by the sharp increase in loneliness, but also with political cohesion and resilience. The research focuses on how public or collective spaces can bring residents and users together and keep them connected, and what this means for those spaces.36 At the heart of this lies the dilemma between the ambition to make public places representative (the concept of elevation or Bildung) and the aim to allow space for individual initiatives and the associated aesthetic ideals. This dimension is relevant to research into design knowledge that can contribute to social sustainability because it provides insight into social and material structures, including local organizations, that are capable of facilitating a collective effort to

2. Materiële duurzaamheid gaat over de lange duur van materiaal en infrastructuur, of met andere woorden, over de tijdsdimensie van ruimtelijke ingrepen. Wat als we duurzaamheid afmeten aan continuïteit in de tijd? Op welke manier kunnen we structuren maken die lang meegaan? Of is er juist behoefte aan structuren die snel kunnen veranderen? Dit is in de drie genoemde vakgebieden zeker geen nieuw onderwerp. Al in de jaren zestig werd onderzoek gedaan naar andere vormen van bouwen, waarbij verschillende tijdelijkheden een plaats kregen binnen dezelfde structuur. Denk aan het onderscheid dat John Habraken maakte tussen drager en inbouw. Dit voorstel had niet alleen betrekking op robuuste, blijvende structuren, waarbinnen ruimte was voor een meer flexibele inbouw, maar ook op het diversifiëren van verant-

woordelijkheden.³⁴ Hij vond dat niet alles in de hand van een enkele ontwerper moest zijn, maar adviseerde verschillende ontwerpers verantwoordelijk te maken voor een eigen schaalniveau, met elk een passende tijdsdimensie.³⁵

3. Sociale duurzaamheid gaat over de vraag hoe ruimtelijke structuren de sociale samenhang, weerbaarheid en veerkracht van gemeenschappen (al dan niet menselijk) kunnen versterken. De naam kan op het verkeerde been zetten, want het gaat hierbij niet alleen om sociale kwetsbaarheid, die onder andere zichtbaar wordt in de explosieve groei van eenzaamheid, maar ook over politieke samenhang en weerbaarheid. Het onderzoek richt zich op de vraag hoe openbare of collectieve ruimte kan bijdragen aan het bij elkaar brengen (en houden) van bewoners en

gebruikers, en wat deze doelstelling betekent voor die ruimte.³⁶

Hierbij staat ook het dilemma centraal tussen de ambitie om publieke plaatsen representatief te maken (de gedachte van verheffing, Bildung) en het streven ruimte te laten voor eigen initiatief en bijbehorende esthetische idealen. Het belang van deze dimensie voor onderzoek naar ontwerpende kennis die kan bijdragen aan sociale duurzaamheid, is het ontwikkelen van inzicht in maatschappelijke en materiële structuren, inclusief de lokale organisatie, die in staat zijn om de ruimte maken voor een gezamenlijke inspanning om voor de wereld te zorgen. Een belangwekkende casestudie kan hier de recente ontwikkeling van Super Blocks in Barcelona zijn, waarbij in het bekende grid van Cerdà daadkrachtig is ingegrepen om in bepaalde straten het

33 Jane Hutton, Reciprocal Landscapes. Stories of Material Movements (London/New York: Routledge, 2020)

34 John Habraken, De dragers en de mensen. Het einde van de massawoningbouw (Amsterdam: Holkema & Scheltema, 1961)

35 Een ander bekend voorbeeld zijn de zogenoemde ‘Layers of Brand’, genoemd naar de bedenker Stewart Brand. Ook hij maakt verschil in de levensduur van de verschillende onderdelen van een gebouw, waarbij de locatie zelf de langste levensduur heeft, daarna de constructie, dan installatie, de gevel en de ruimtelijke indeling. De inrichting (het meubilair) heeft uiteraard de kortste levensduur. Brand maakt dit onderscheid uit het oogpunt van losmaakbarheid en ciruclariteit. Het is een slechte keuze om het meubilair onlosmaakbaar te verbinden met de constructie, om maar een voorbeeld te noemen. Beide hebben een totaal andere levensduur. Stewart Brand, How Buildings Learn. What Happens After They’re Built (New York: Viking, 1994)

36 Cf. Bonnie Honig, Public Things. Democracy in Disrepair (New York: Fordham University Press)

care for the world. A significant case study in this context is possibly the recent development of Super Blocks in Barcelona, where a decisive intervention in Cerdà’s wellknown grid drastically reduced car traffic on certain streets and returned space to residents. This is a striking example of a ‘thing’ that did not only attract supporters. Numerous residents protested, fearing that their (grand)children would no longer visit due to reduced accessibility.

4. Political sustainability, finally, concerns the influence of rules, regulations and prescribed practices (or the lack thereof) on life in urban and rural areas worldwide. It’s important to recognize that design and construction are subject to (invisible) development practices, traditions and theories, some of which have

been developed to maintain political control, and many of which have, over time, transferred power to the market. Our research asks: How do these rules come into being? And more importantly, how do they shape urban and rural structures over the long term – structures that determine the functioning of public life, access to the city, the housing market and the labour market? These issues lie at the heart of how we build a more just and inclusive environment – both built and unbuilt. Does the current set of development tools still do justice to the challenges of our time, or do we need to work on a different set of tools?

The challenge is and remains to investigate these four perspectives in relation to one another. Regulating just one of them properly does not automatically

autoverkeer drastisch terug te dringen en de bewoners weer de ruimte te geven. Een mooi voorbeeld van een ‘ding’, dat lang niet alleen maar voorstanders om zich heen verzamelde. Talloze bewoners protesteerden juist, bang dat hun (klein) kinderen niet meer op bezoek zouden komen door mogelijk afnemende bereikbaarheid.

4. Politieke duurzaamheid, tenslotte, heeft betrekking op de invloed van regels, voorschriften en voorgeschreven praktijken (of het gebrek daaraan) op het leven in stedelijke en landelijke gebieden over de hele wereld. Wat hier van belang is, is het besef dat ontwerp en constructie onderhevig zijn aan (onzichtbare) ontwikkelingspraktijken, tradities en theorieën, die deels zijn ontwikkeld met als doel de politieke zeggenschap te behouden, maar die vaak ook de macht uit handen geven aan de markt.

De onderzoeksvraag is hoe deze regels tot stand komen en hoe dit op lange termijn van invloed is op stedelijke en landelijke structuren, zoals bijvoorbeeld op het functioneren van het publieke leven en de toegang tot de stad, de ‘woningmarkt’ en de arbeidsmarkt. Al deze aspecten dragen bij aan de ontwikkeling van een rechtvaardigere gebouwde en ongebouwde omgeving. Doet het ontwikkelinstrumentarium nog recht aan de uitdagingen van deze tijd, of moeten we werken aan een ander instrumentarium? De uitdaging is en blijft om deze vier dimensies in samenhang te onderzoeken. Het goed regelen van slechts één van deze dimensies betekent namelijk niet dat de andere automatisch inbegrepen zijn. We kunnen een BREAAM excellent gebouw ontwerpen, heel goed losmaakbaar bovendien, dat op lange termijn echter

totaal niet duurzaam is en bovendien niet bijdraagt aan de sociale veerkracht van een bestaande gemeenschap. Het onderzoek zoekt dus naar de mogelijkheden om onderlinge verbanden te trekken. Welke ‘dingen’ kunnen we detecteren en bedenken, die bijdragen aan sociale duurzaamheid en zorgen voor minder verkeersbewegingen, en dus voor minder uitstootemissies, een verbetering van de gezondheid van de bewoners, en een toename van de biodiversiteit in de omgeving? Op welke manier kan de productie van een materiaal niet alleen duurzaam zijn in technische zin, maar ook bijdragen aan lokale sociale samenhang? Om in die samenhang te denken, zullen we de verschillende onderzoeksonderwerpen en casestudies van het lectoraat Climate, Space and Politics telkens bevragen vanuit minstens twee van deze dimensies.

mean the others are included. We can design a BREEAM Excellent building, easily demountable even, that – in the long term – is not at all sustainable and does not contribute to the social resilience of an existing community. Our research therefore seeks to identify possibilities for drawing interconnections. What ‘things’ can we detect and devise that will contribute to social sustainability while also reducing traffic movements and thus lowering emissions, improving the health of residents and increasing biodiversity in the surrounding area? How can the production of a material be not only technically sustainable, but also contribute to local social cohesion? To think in terms of this interrelatedness, the Climate, Space and Politics research group will always approach the various research

topics and case studies from at least two of these perspectives.

Now that’s a thing!, I thought looking at the concrete façade of the Hudson Hotel. Starck may not have been my hero, but I did appreciate the contrast between the decorated brownstone façades and the completely abstract façade surface to some extent. Presumably, I also appreciated the brutality of the intervention, as I had learned to value this in Delft. But a lot can change in fifteen years. I now no longer see what this façade surface contributes to the streetscape. It doesn’t bring hotel guests and residents together. It offers no common ground to all street users. There’s no space for interaction, no garden to walk through together, let alone to be

cared for. Even the large planters placed in front of the façade as an afterthought, to slightly soften its harshness, evoke no interaction, create no space. It really isn’t a ‘thing’! Perhaps it’s asking too much of something as anonymous as a hotel in the middle of Manhattan. The examples of ‘things’ I mentioned earlier are often very small matters, such as lifting paving tiles, transforming parking spaces, caring for parks, joint gardening and protesting against factories that may be discharging harmful substances. How can we envisage this among the architecture of the new tower blocks in Amsterdam-Zuidoost, or among the apartment buildings in Buiksloterham? What will it look like in Moerdijk, where the port area is almost overwhelming the town? What about areas where rivers are transforming the landscape, in eastern Groningen

or in the hilly area around Valkenburg? Let alone in Kinshasa, Melbourne, Jakarta or Rio de Janeiro. What ‘things’ can combine increased social resilience with reduced emissions, to name just one example, in these places? Can an airport be a ‘thing’? These are all legitimate questions, to which I do not yet have the answers – which is precisely why we are conducting this practice-based research. One aspect of the work involves selecting historical and contemporary case studies to help us work in an exploratory and innovative way. These case studies may concern specific projects, design practices, or development processes. They may concern generating engagement, agency, ownership or appropriation. I hope that in this way, the research group will generate practical knowledge to

‘Wat een ding!’ dacht ik bij de betonnen gevel van het Hudson Hotel. Starck was wel niet mijn held, maar op een bepaalde manier kon ik het contrast tussen de gedecoreerde brownstone gevels en het totaal abstracte gevelvlak wel waarderen. Vermoedelijk had ik ook waardering voor de bruutheid van de interventie. Dat had ik in Delft wel leren appreciëren. In vijftien jaar kan veel veranderen. Ik zie nu niet in hoe dit gevelvlak echt iets bijdraagt aan de straat. Het brengt hotelgasten en bewoners niet bij elkaar. Het biedt geen gemeenschappelijke grond aan alle gebruikers van de straat. Er is geen ruimte voor interactie, geen tuin die gezamenlijk bewandeld kan worden, laat staan bewerkt. Zelfs de grote bloempotten die later voor de gevel zijn gezet, om de hardheid iets te

verzachten, roepen geen enkele interactie op, maken geen ruimte. Het is echt geen ‘ding’! Misschien is het ook veel gevraagd voor zoiets anoniems als een hotel midden op Manhattan. In de voorbeelden van de ‘dingen’ die ik eerder naar voren heb geschoven, gaat het vaak over heel kleine zaken: tegels wippen, de transformatie van een parkeerplaats, zorg om een parkje, samen tuinieren, het protesteren tegen een fabriek die wellicht schadelijke stoffen loost. Hoe moeten we dit voor ons zien in de architectuur van de nieuwe torenflats in Amsterdam-Zuidoost of tussen de appartementengebouwen in Buiksloterham? Hoe landt dit in Moerdijk, dat bijna ten onder gaat aan het eigen havengebied? Of in de landschappelijke transformaties van rivieren, Oost-Groningen of het heuvelgebied rondom Valkenburg? Laat staan in Kinshasa,

Melbourne, Jakarta of Rio de Janeiro? Wat zijn daar de ‘dingen’ die sociale weerbaarheid kunnen combineren met een vermindering van de uitstoot, om maar iets te noemen? Kan een vliegveld een ‘ding’ zijn? Allemaal terechte vragen, waar ik nu geen antwoord op heb. Precies daarom starten we dit praktijkgerichte onderzoek. Een deel van de werkzaamheden is de selectie van historische en hedendaagse casestudies die ons helpen ook zelf verkennend en innovatief aan de slag te gaan. De casestudies kunnen gaan over specifieke projecten, maar ook over ontwerppraktijken en ontwikkelprocessen. Ze kunnen betrekking hebben op het genereren van betrokkenheid, zeggenschap, eigenaarschap, toe-eigening. Op die manier hoop ik dat het lectoraat praktijkkennis gaat produceren die ontwerpbureaus helpt de transitie niet meteen te ontwer-

pen, top-down, maar bottom-up te zoeken naar het ‘ding’ dat mensen samenbrengt, om de juiste input op het juiste moment te leveren, om bij te dragen aan de noodzakelijke transitie, en aan de sociale en politieke samenhang, weerbaarheid en vitaliteit van de samenleving. Grote woorden, dat besef ik. Maar voor minder zou ik het niet willen doen.

Dank voor uw aandacht.

help design offices avoid topdown approaches to transition design from the outset. Instead, they will search from the bottom up for the ‘thing’ that will bring people together, delivering the right input at the right moment to contribute to the necessary transition, as well as to the social and political cohesion, resilience and vitality of society. I realize these are big words. But I wouldn’t want it any other way.

Thank you for your attention.

Om bij de Academie van Bouwkunst te komen, hoef ik slechts de Amstel af te fietsen tot aan het Waterlooplein. In tegenovergestelde richting van de alsmaar groeiende groep roeiers, hardlopers en racefietsers die de stad uit snellen, beweeg ik mij de stad in. Langzaam zie ik de zon opkomen, de ochtendnevel verdwijnen. Aan de horizon staan misschien wel vijftien bouwkranen en groeit de hoogbouw elke week met een verdieping. Het maakt mij nieuwsgierig naar deze nieuwe stadsdelen, die op voormalige bedrijfsterreinen uit de grond worden gestampt. Is dit hoe de nieuwe samenleving wordt opgebouwd? Is het toekomstbestendig, om het in de taal van een business developer te zeggen? Met mijn onderzoek heb ik altijd willen bijdragen aan de ruimtelijke, materiële, sociale

en politieke duurzaamheid van steden, dorpen en landschappen. Die duurzaamheid staat onder druk, ook omdat klimaatverandering vraagt om klimaatadaptie van de leefomgeving. Hoe zorgen we ervoor dat de opgave om onze leefomgeving klimaatadaptief te maken de samenleving ten goede komt? Ik dank de Amsterdamse Hogeschool voor de Kunsten dat ik de ruimte krijg om mij met die vraag bezig te houden bij de Academie van Bouwkunst. Ik ben er in het afgelopen half jaar met open armen ontvangen. Dank daarvoor aan het hele team van de Academie van Bouwkunst. In het bijzonder dank aan Madeleine Maaskant, voor het vertrouwen dat je in me stelt en de manier waarop je me hier wegwijs maakt. Dank aan mijn kamergenoten in het Oostkabinet: David Keuning voor het halen van koffie en het redigeren van deze

tekst. Je hebt een scherp oog voor onvolkomenheden mijnerzijds. Henri Snel, voor je inzet om het onderwijs te organiseren en studeerbaar te houden. De hoofden van de afdelingen, Jana Bystrykh, Anna Gasco en Joost Emmerik: jullie zetten hier in Amsterdam een urgent onderwijsprogramma neer. Ik zie er naar uit om ook mijn bijdrage daaraan te kunnen leveren. Voordat ik deze rede kon schrijven, heb ik met talloze mensen gesproken, zowel over de opzet van het onderzoek als meer algemeen over de uitdagingen waar we in dit vak voor staan: vrienden en bekenden, de andere lectoren bij de AHK, voormalig collega’s uit Delft en Zürich, collega’s bij Benthem Crouwel Architects, mederedactieleden van OASE en Forum. Al deze gesprekken hebben, bewust of onbewust, bijgedragen aan de rede die ik

vandaag heb uitgesproken. Het heeft mij geholpen om in het uitdagende afgelopen half jaar mijn gedachten op een rijtje te zetten en mijn missie te formuleren.

Dank aan Naomi Bueno de Mesquita voor ons gezamenlijk onderzoeksproject over hybride publieke ruimten. Bijzonder hoe we hier samen op kunnen trekken. Jij stond hier al op de eerste dag dat ik bij de AHK aankwam op de stoep. Dank aan Jennifer Gaffney, voor het met mij meedenken over de straat als ‘ding’. Hopelijk wordt ons gezamenlijke artikel geaccepteerd en nu ook snel gepubliceerd. Dank Maxime Zaugg, Sebastiaan Loosen en Luca Can: wat mis ik de Nordbrucke bij avondschemering! En Janina Gosseye, dank je voor alle momenten waarop we samen theedrinken. Nu al een tijdje niet meer naast elkaar aan ons

bureau, om 7:00 uur in de morgen. Het is nu meer onregelmatig en digitaal, maar nog steeds vrolijk en inspirerend! En niet in de laatste plaats dank aan Tom Avermaete, met wie ik in middels meer dan 19 jaar spreek over architectuur, onderzoek en alles daaromheen. Zelfs een digitale koffie zit er voorlopig niet meer in, nu je voor een tijdje decaan bent van het departement Architectuur van de ETH. Maar beloof me dat we dat weer oppakken, na je decanaat! Bovenal dank aan Mirjam en onze drie jongens, Levi, Micha en Abe, mijn thuis. Jullie hebben mij altijd gesteund, ook toen ik veel van huis was. Nu ik naar en van mijn werk kan fietsen, de Amstel af, de stad uit en de polder in, ervaar ik meer dan steun: het is goed om thuis te zijn.

Acknowledgments

To get to the Academy of Architecture, I only have to cycle along the Amstel to Waterlooplein. I head into the city in the opposite direction to the ever-growing group of rowers, joggers and racing cyclists who are rushing out of it. Slowly, I see the sun rise and the morning mist disappear. On the horizon there are perhaps fifteen tower cranes and each week, the high-rise grows by another floor. This makes me curious about these new districts that are being thrown up on former industrial estates. Is this the way to build a new society? Is this future-proof, to put it in ‘business developer’ language? I’ve always wanted my research to contribute to the spatial, material, social and political sustainability of cities, villages and landscapes. This

sustainability is under pressure, not least because climate change requires us to adapt our living environment. How can we ensure that making our environment climate-adaptive benefits society?

I would like to thank the Amsterdam University of the Arts for providing me with the opportunity to explore that question at the Academy of Architecture. I’ve been warmly welcomed over the past six months. I would like to thank the entire team at the Academy of Architecture for this. Special thanks go to Madeleine Maaskant, for the trust placed in me and for guiding me through this new environment. I would also like to thank my officemates in the Oostkabinet, especially David Keuning, for fetching coffee and editing this text – you have a sharp eye for my flaws – and Henri Snel, for his

dedication to organizing the programme and making it accessible. I would also like to thank the heads of department, Jana Bystrykh, Anna Gasco and Joost Emmerik, for creating an urgent educational programme here in Amsterdam. I look forward to contributing to this. Before I could write this speech, I had to speak with many people, both about the structure of the research and, more generally, about the challenges facing our field: friends and acquaintances, the other lectors at the AHK, former colleagues in Delft and Zurich, colleagues at Benthem Crouwel Architects and fellow editors at OASE and Forum. All these conversations have, intentionally or unintentionally, contributed to the speech I delivered today. They helped me to organize my thoughts over this challenging past half year, and to formulate my mission.

I would like to thank Naomi Bueno de Mesquita for our collaboration on the research project concerning hybrid public spaces. It’s remarkable how well we’ve worked together. You came to visit me on the very first day I arrived at the AHK! I would also like to thank Jennifer Gaffney for her thoughts about the street as a ‘thing’. Hopefully our joint article will be accepted and published soon! Thanks to Maxime Zaugg, Sebastiaan Loosen, and Luca Can, what do I miss our sunset meetings at Nordbrucke! Janina Gosseye, thank you for the moments when we drink tea together. It has been a while since we sat next to each other at our desks at 7:00 in the morning. Now it is more irregular and digital, but still cheerful and inspiring. Not in the least, I would like to thank Tom Avermaete, with whom I have been discussing architec-

ture, research and related topics for over nineteen years. Even a digital coffee is out of the question for now, since you’re currently the Dean of the Department of Architecture at the ETH Zurich. But promise me that we’ll pick it up again after your term as Dean!

Above all, I would like to thank Mirjam and our three boys, Levi, Micha and Abe, who are my home. You have always supported me, even when I was away a lot. Now that I can cycle to and from work along the Amstel, out of the city and into the polders, I feel more than just your support; I feel it’s good to be home.

p. 15 Alamy / Citizen of the Planet

p. 16 Alamy / Directphoto Collection

p. 18 Alamy / Sipa USA

p. 20 Alamy / Allison Bailey

p. 22 Alamy / ANP

p. 24 Studio Klinkenberg / Koen Bleijerveld

p. 26 Alamy / Claire Slingerland

p. 28 Alamy / ANP

p. 30 Alamy / DPA

p. 32 Alamy / IPA

p. 34 Pool Architekten / Giuseppe Micciché

p. 36 Alamy / Raimund Kutter

p. 38 Alamy / Robert Poorten

p. 40 Land van Ons (perceel Millingen) / Piet Levering

p. 42 Alamy / Milos Ruzicka

Colofon / Colophon

Tekst / Text: Hans Teerds

Eindredactie / Copy editing: David Keuning

Vertaling / Translation:

InOtherWords (D’Laine Camp)

Vormgeving / Graphic Design:

Mainstudio (Edwin van Gelder)

Drukwerk / Printing: Raddraaier ssp

Lettertype / Typeface: PP Monument

Papier / Paper: Circle offset

© Tekst / Text Hans Teerds © 2025 Academie van Bouwkunst Amsterdam / Amsterdam Academy of Architecture

academievanbouwkunst.nl academyofarchitecture.nl